Ένα πολύ παλαιό λειτουργικό δράμα που
έφθασε ως τις μέρες μας είναι και ο «Νιπτήρ» που τελείται τη Μεγάλη
Πέμπτη. Πρόκειται για αναπαράσταση της ευαγγελικής περικοπής που
περιγράφει το νίψιμο των ποδιών των δώδεκα Αποστόλων από τον διδάσκαλό
τους.
Στο βυζαντινό θεατρικό κείμενο που
ανακάλυψε ο ιστορικός Σπυρίδων Λάμπρου, στη βιβλιοθήκη του Βατικανού ο
«Νιπτήρ» είναι το τέταρτο επεισόδιο από το συνολικό έργο, υπό τον τίτλο
«Τα Πάθη του Χριστού».
Ο Νιπτήρ. Βυζαντινό ψηφιδωτό του 11ου αιώνα στην Μονή του Οσίου Λουκά στην Βοιωτία.
Το ιστορικό βάθος αυτής της παραδόσεως
χάνεται στα χρόνια πριν τον 14. αι. στην βυζαντινή Κωνσταντινούπολη.
Γινόταν όχι μόνο στην Αγιά Σοφιά και στις μονές της Πόλεως αλλά και στα
βασιλικά ανάκτορα.
Στην μεταβυζαντινή εποχή η τελετή
του«Νιπτήρος» συνεχίστηκε να γίνεται στον Πατριαρχικό ναό μέχρι τα τέλη
του 19ου αρχές 20ου αι. σύμφωνα με τον ιστορικό Κάρολο Κρουμβάχερ.
Σύμφωνα με μαρτυρίες γνωστών ιστορικών, όπως του Φαίδωνος Κουκουλέ ή του
Σπυρίδωνος Λάμπρου ο «Νιπτήρ» ετελείτο και σε άλλα μέρη της Ελλάδος,
όπως η Ζάκυνθος, Μάδυτος, και Καππαδοκία και στα νησιά Σάμο Ικαρία,
ακόμα και στη Μικρά Ασία. Ο λόγιος ιερομόναχος Γεράσιμος Σμυρνάκης
αναφέρει ότι η τελετή του «Νιπτήρος» τελούνταν και στο Άγιον Όρος στη
Μονή Παντελεήμονος.
Σήμερα το λειτουργικό δράμα του«Νιπτήρος» τελείται:- Στα Ιεροσόλυμα όπου ο Ελληνορθόδοξος Πατριάρχης νίπτει τα πόδια 12 Αρχιμανδριτών
- Στην νήσο Πάτμο όπου ο ηγούμενος της ι.Μ. του Αγίου Ιωάννου του θεολόγου νίπτει τα πόδια δώδεκα μοναχών ή κληρικών
- Στον συνοικισμό της Νεάπολης Θεσσαλονίκης όπου ο επιχώριος Επίσκοπος αναπαριστά τις ευαγγελικές περικοπές
- Στα νησιά Χίος και Σάμος
Οι παραστάσεις του «Νιπτήρος» στην
αγιογραφία είναι πολλές και αξιόλογες. Χαρακτηριστικά παραδείγματα
αποτελούν τα ψηφιδωτά του 11ου αι. που κοσμούν το καθολικό της Μονής του
Οσίου Λουκά και το καθολικό επίσης της Μονής Δαφνίου.
