Πολλές είναι απόψεις που επικρατούν σχετικά με το εάν ένα παιδί είναι καλό να παρευρίσκεται στην τελετή της κηδείας, όταν πεθαίνει ένα αγαπημένο του πρόσωπο. Συνήθως κυριαρχεί η άποψη πως όταν το παιδί είναι πολύ μικρό δεν κάνει να πηγαίνει στην κηδεία γιατί θα τρομάξει, γιατί δεν είναι για την ηλικία του ή γιατί πολύ απλά είναι μια απόφαση των ενηλίκων χωρίς, ωστόσο, να υπολογίζουν τις συνέπειες αυτής της απόφασης για το ίδιο το παιδί. Από την άλλη πλευρά, υποστηρίζεται και η άποψη ότι είναι καλό να δίνεται η ευκαιρία σε ένα παιδί να βρίσκεται σε μια τέτοιου είδους τελετή, διαφορετική από ότι συνήθως πηγαίνουν τα μικρά παιδιά. Τι ισχύει τελικά όμως; πρέπει ή δεν πρέπει; και βασικά ποιος ορίζει αν πρέπει ή όχι; η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου είναι από μόνο του ένα πολύ ευαίσθητο γεγονός για οποιασδήποτε ηλικίας άνθρωπο και πόσο μάλλον για ένα παιδί. Σύμφωνα με την βιβλιογραφία δεν υπάρχει μια συγκεκριμένη απάντηση, ναι ή όχι, στο ερώτημα αν πρέπει να παίρνουμε το παιδί στην τελετή της κηδείας.
Όταν έρχεται η ώρα να ενημερωθεί ένα παιδί για τον θάνατο ενός αγαπημένου του προσώπου, πολλές φορές πιστεύουμε ότι το παιδί γνωρίζει αρκετά γύρω από το θέμα του θανάτου και της τελετής της κηδείας. Συχνά, πέφτουμε στην παγίδα να υποθέτουμε ότι το παιδί ξέρει ήδη τι συμβαίνει στην κηδεία από την τηλεόραση ή από ταινίες, με αποτέλεσμα να μην το ενημερώνουμε κατάλληλα και στο τέλος η παρουσία του σε μια τέτοια τελετή να συνοδεύεται από φόβο και έντονο άγχος.
Αρχικά, είναι πολύ σημαντικό να σιγουρευτούμε ότι το παιδί κατανοεί την έννοια του θανάτου. Σε περίπτωση που το παιδί δεν την έχει συλλάβει επαρκώς, υπάρχει μεγάλος κίνδυνος να μπερδευτεί και να νιώσει σύγχυση και άγχος για το τι θα συμβεί στη συνέχεια. Είναι, λοιπόν, πολύ σημαντικό να:
-
Είσαι ειλικρινής
-
Παρέχεις ακριβείς και συγκεκριμένες πληροφορίες
-
Ενθαρρύνεις το παιδί να εκφράσει αυτά που νιώθει και να κάνει ερωτήσεις
-
Δείξεις ότι κατανοείς και αποδέχεσαι τα όσα το παιδί νιώθει
-
Χρησιμοποιήσεις απλό και κατανοητό λεξιλόγιο
-
Αποφεύγεις τις λέξεις «έφυγε», «χάθηκε», «πήγε ψηλά στον ουρανός» κ.α. και αντί αυτών να χρησιμοποιείς τις λέξεις «θάνατος», «πέθανε».
Δεν είναι όμως το ίδιο με όταν κοιμάσαι. Φυσικά όταν κοιμάσαι δεν μπορείς να φας ή να πιείς την ίδια στιγμή, ούτε να κάνεις μπάνιο. Η διαφορά είναι όμως ότι όταν κοιμάσαι το σώμα σου εξακολουθεί να λειτουργεί. Αναπνέεις και η καρδιά σου χτυπάει. Όταν κάποιος πεθαίνει όμως το σώμα παύει να εκτελεί οποιαδήποτε λειτουργία»
«Ο/Η ΧΧ πέθανε. Όταν κάποιος άνθρωπος πεθαίνει η καρδιά του σταματά να χτυπά και πλέον δεν αναπνέει. Δεν μπορεί να φάει, να πιεί, να κάνει μπάνιο, να πάει τουαλέτα. Δεν μπορεί επίσης να ακούσει, να δει, να νιώσει.
Δεν είναι, όμως, το ίδιο με όταν κοιμάσαι. Φυσικά, όταν κοιμάσαι δεν μπορείς να φας ή να πιείς την ίδια στιγμή, ούτε να κάνεις μπάνιο. Η διαφορά είναι, όμως, ότι όταν κοιμάσαι το σώμα σου εξακολουθεί να λειτουργεί. Αναπνέεις και η καρδιά σου χτυπάει. Όταν κάποιος πεθαίνει, όμως, το σώμα παύει να εκτελεί οποιαδήποτε λειτουργία»
Από ποια ηλικία μπορεί ένα παιδί να παρευρεθεί σε μια τελετή κηδείας;
Δεν υπάρχει κάποια ηλικία που να είναι η ιδανική. Ένα παιδί που είναι αρκετά μεγάλο για να αγαπήσει είναι αρκετά μεγάλο και για να θρηνήσει. Κάθε παιδί οποιασδήποτε ηλικιακής ομάδας μπορεί να παρευρεθεί σε μια τελετή κηδείας προκειμένου να αποχαιρετήσει το αγαπημένο του πρόσωπο. Ωστόσο, είναι σημαντικό να είναι ενημερωμένο εξ αρχής για το τι πρόκειται να συμβεί και τι πρόκειται να αντικρίσει κατά τη διάρκεια της τελετής. Η μη έγκαιρη ενημέρωση μπορεί να έχει άσχημες συνέπειες στο παιδί, όπως τρόμο, φόβο, άγχος ή και μη εμπιστοσύνη.
«Η κηδεία είναι μια ιδιαίτερη τελετή που γίνεται για το άτομο που έχει πεθάνει. Είναι μια ευκαιρία να αποχαιρετήσουμε και να δούμε για τελευταία φορά το αγαπημένο μας πρόσωπο. Στην κηδεία μαζευόμαστε όλοι μαζί, φίλοι, γνωστοί και συγγενείς, θυμόμαστε στιγμές που περάσαμε με το άτομο που πέθανε, συνειδητοποιούμε πόσο βαθιά το αγαπάμε. Μέσα από την τελετή της κηδείας, μας δίνεται η ευκαιρία να πούμε το τελευταίο αντίο, σ αγαπώ, συγγνώμη στον νεκρό. Εδώ στην Ελλάδα, στην αρχή πηγαίνουμε στην εκκλησία προκειμένου να τελεσθεί η νεκρώσιμος ακολουθία, όπου ο ιερέας διαβάζει κάποιες ευχές για το νεκρό και ψέλνει κάποιους ύμνους. Στη συνέχεια πηγαίνουμε στο νεκροταφείο προκειμένου να θάψουμε τον νεκρό.
Η κηδεία θα γίνει στις (ώρα και ημέρα).
Πάρε τον χρόνο σου να σκεφτείς αν θέλεις να πας. Εάν αλλάξεις γνώμη μην ντραπείς ούτε στιγμή να μου το πεις σε παρακαλώ. Είναι απόλυτα λογικό και αποδεκτό να μετανιώσεις την απόφασή σου. Επίσης αν νιώσεις πως κάτι δεν είναι ξεκάθαρο, ρώτησέ με. Είμαι εδώ για σένα και για οποιαδήποτε απορία σου»
Πώς να εξηγήσω σε ένα παιδί την τελετή της ταφής;
- Εξήγησε ΤΙ, ΠΟΥ και ΠΟΤΕ ακριβώς θα γίνει η ταφή αλλά και ΓΙΑ ΠΟΙΟΝ ΛΟΓΟ γίνεται.
- Εάν είναι εφικτό επισκεφτείτε μαζί με το παιδί κάποιο νεκροταφείο έτσι ώστε να δει το παιδί το μέρος όπου γίνεται η ταφή. Αυτό μπορεί να βοηθήσει το παιδί να αισθανθεί περισσότερη ασφάλεια.
- Εξήγησε πως δεν είναι απαραίτητο να παρακολουθήσει ολόκληρη την τελετή. Δώσε στο παιδί να καταλάβει ότι αν νιώθει πως θέλει να φύγει πριν το τέλος είναι απόλυτα φυσιολογικό και αποδεκτό. Μπορείτε να πάτε μια βόλτα ή να γυρίσετε σπίτι.
- Προετοίμασε το παιδί για τις ποικίλες αντιδράσεις που πιθανόν θα αντικρίσει από τους άλλους ανθρώπους που θα παρευρίσκονται στην τελετή. Τόνισε πως ο κάθε άνθρωπος είναι διαφορετικός και μπορεί να εκφράζει τα συναισθήματα του και τα όσα νιώθει με διαφορετικό τρόπο από ότι το ίδιο (γέλιο, κλάμα, θυμός). Εξήγησε πως παρόλο που μπορεί να είναι διαφορετικές αντιδράσεις, είναι όλες τους φυσιολογικές.
- Ρώτα το παιδί εάν επιθυμεί να παρευρεθεί.
Τι είναι η ταφή; γιατί θάβουμε τον νεκρό;
«Στο τελευταίο μέρος της κηδείας γίνεται η ταφή του νεκρού. Μετά την εκκλησία, πηγαίνουμε στο νεκροταφείο, το οποίο είναι ο χώρος στον οποίο θάβονται οι νεκροί. Εκεί υπάρχει μια μεγάλη τρύπα στο έδαφος, τόση έτσι ώστε να χωράει το φέρετρο μέσα. Το φέρετρο τοποθετείται μέσα σε αυτήν την τρύπα, η οποία στην συνέχεια καλύπτεται με χώμα. Εάν εσύ το επιθυμείς μπορείς να ρίξεις μια χούφτα χώμα ως το τελευταίο αντίο. Μετά από λίγο καιρό τοποθετείται μια πλάκα με το όνομα του νεκρού έτσι ώστε να μπορούμε να αναγνωρίσουμε το μέρος στο οποίο είναι θαμμένο το σώμα. Μπορείς όποτε θέλεις να επισκεφτείς τον τάφο, να αφήσεις λίγα λουλούδια, να ανάψεις ένα κεράκι ή απλώς να αναπολήσεις στιγμές»
Τι να κάνω αν το παιδί δεν θέλει να παρευρεθεί στην τελετή ταφής;
Σε περίπτωση που το παιδί σου εκφράσει την επιθυμία να μην παρευρεθεί στην τελετή ταφής μην το πιέσεις για το αντίθετο. Σεβάσου την επιθυμία του. Δείξε του ότι κατανοείς και αποδέχεσαι την απόφασή του. Μην προσπαθήσεις να του αλλάξεις γνώμη. Εξήγησέ του ότι αν νιώθει ότι δεν θέλει να πάει είναι απόλυτα φυσιολογικό. Πολλές φορές τα παιδιά μπορεί να βιώσουν τύψεις γι’ αυτά που νιώθουν και σκέφτονται. Δείξε του με την συμπεριφορά σου πως η απόφασή του είναι απόλυτα κατανοητή. Μπορείς να του προτείνεις άλλες εναλλακτικές όπως το να πάτε σε ένα εκκλησάκι και να ανάψετε ένα κεράκι ή να ρωτήσεις τι θα προτιμούσε το ίδιο το παιδί να κάνετε εκείνη την στιγμή. Ακόμη, είναι πολύ σημαντικό να τονίσεις πως θα βρίσκεσαι στο πλάι του οποιαδήποτε στιγμή σε χρειαστεί.
Πώς να διαχειριστώ τα αντικρουόμενα μηνύματα που δίνουν οι συγγενείς στο παιδί;
Είναι σημαντικό να προσέξεις τι θα πουν οι άλλοι ενήλικες στο παιδί κατά τη διάρκεια της τελετής. Είναι σύνηθες να ακούγονται πολλές και αντικρουόμενες μεταξύ τους απόψεις από πολλούς και διαφορετικούς ανθρώπους. Ο καθένας θα μιλήσει στο παιδί σύμφωνα με τα δικά του «πιστεύω» και ιδέες. Κάτι τέτοιο είναι απόλυτα λογικό να συμβεί καθώς το παιδί θα συναντήσει πολλούς ανθρώπους, ωστόσο, είναι σημαντικό να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή καθώς είναι πολύ εύκολο να δημιουργηθεί σύγχυση στο παιδί εξαιτίας των αντικρουόμενων μηνυμάτων.
Κάποιες από τις εκφράσεις που μπορεί να ακουστούν είναι:
«πρέπει να φανείς δυνατός/ή», «μην κλαις», «ο/η ΧΧΧ δεν θα ήθελε να σε δει λυπημένο/η», «κλάψε θα σου κάνει καλό», «καημένο παιδί», «κάνε αυτό που νιώθεις και λέει η καρδούλα σου» κ.α.
Εξήγησε στο παιδί γιατί ο κάθε άνθρωπος λέει κάτι τόσο διαφορετικό από κάποιον άλλον. Ανέφερε πως οι άνθρωποι αυτοί έμαθαν να διαχειρίζονται με διαφορετικό τρόπο τέτοιες καταστάσεις και να εκφράζουν τα συναισθήματά τους. Αυτό δεν σημαίνει πως είναι σωστό ή λάθος. Ο κάθε ένας κάνει και λέει αυτό που τον κάνει να νιώθει καλύτερα. Υπογράμμισε το γεγονός ότι κάποιες φορές είμαστε απλά μπερδεμένοι και δεν είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε ακριβώς αυτά που αισθανόμαστε. Άλλες πάλι φορές μπορεί και να μην νιώθουμε απολύτως τίποτα. Ωστόσο, τίποτα από αυτά δεν θεωρείται σωστό ή λάθος. Όλα αυτά είναι φυσιολογικά. Πολλά από τα συναισθήματά μας μπορεί να εμφανιστούν λίγο αργότερα και αυτό είναι απόλυτα λογικό και αποδεκτό.
«Ο/Η ΨΨ άκουσα που σου είπε να μην κλαις ενώ ο/η ΑΑΑ σου είπε να κλάψεις γιατί θα σου κάνει καλό. Τα δυο αντίθετα ε; μπορώ να καταλάβω ότι αυτές οι δυο απόψεις μπορούν να σε μπερδέψουν λίγο και να μη ξέρεις ποιο είναι τελικά το σωστό. Δεν υπάρχει όμως σωστό και λάθος όταν πρόκειται για τα συναισθήματά μας. Ο κάθε ένας από αυτούς τους ανθρώπους σου είπε αυτό που έμαθε και ο ίδιος να κάνει στη ζωή του. Αυτό θεωρεί πως είναι ο πιο κατάλληλος τρόπος και αυτόν έμαθε από παιδί. Άλλωστε ο κάθε άνθρωπος είναι διαφορετικός και εκφράζει με διαφορετικό τρόπο τα όσα νιώθει. Μην φοβάσαι να δείξεις αυτό που νιώθεις. Αν δεν νιώσεις τίποτα είναι επίσης κατανοητό και αποδεκτό. Αν νιώθεις ότι θέλεις να κλάψεις, κάνε το. Αν νιώσεις ότι θέλεις να γελάσεις πάλι κάνε το. Μην κρύψεις όμως σε καμία περίπτωση αυτό που νιώθεις. Και εγώ να ξέρεις είμαι εδώ για ότι κι αν χρειαστείς οποιαδήποτε στιγμή»
Σε ευχαριστώ που διάβασες το άρθρο μου… δεν το θεωρώ αυτονόητο.
Για οποιαδήποτε ερώτηση, απορία, διευκρίνιση μην διστάσεις να επικοινωνήσεις μαζί μου. Θα χαρώ πολύ.
Πηνελόπη Μελίδου
MSc Ψυχολόγος Υγείας, εξειδικευμένη στη συμβουλευτική πένθους σε παιδιά, εφήβους και οικογένειες που θρηνούν την απώλεια αγαπημένου προσώπου (εκπαιδευθείσα στη ΜΕΡΙΜΝΑ)
