το τέλος...

Ανθρώπινος νους δε μπορεί να διαχειριστεί αυτό που συνέβη στη Σμύρνη εκείνο τον Αύγουστο. Όλη η διαστροφή του πολέμου συγκεντρώνεται στη κοσμοπολίτισσα της Μεσογείου κι εκεί ξεσπά
. 
Άνδρες βασανίζονται, γυναίκες κακοποιούνται, παιδιά σφαγιάζονται, περιουσίες καταστρέφονται, χαλασμός. "Μια κοπέλα δίπλα μου επροσπαθούσε να βγάλει τα σκουλαρίκια της. Ο Τούρκος τραβάει το μαχαίρι και της κόβει το αυτί και το ρίχνει στο μαντίλι του που είχε. Εγώ δίπλα, "Παναγία μου είπα, "αχ, βοήθησέ με Βαγγελίστρα μου να το βγάλω το σκουλαρίκι μου" και προσπαθούσα να βγάλω και τα δικά μου να του τα δώσω. "Βοήθησέ με να το βγάλω και δε θα ξαναφορέσω ποτέ στη ζωή μου σκουλαρίκι"! Και ούτε φόρεσα μέχρι τώρα..." θυμάται η Φιλιώ Χαιδεμένου.

Στο λιμάνι τρέχουν πανικόβλητοι οι κάτοικοι της πόλης και των γύρω περιοχών και ξωπίσω τους ορμούν έφιπποι Τούρκοι. Με τα άλογα περνούν πάνω από τα κορμιά με τη μανία να δουν κι άλλο αίμα να ρέει... σαν πέφτει το σκοτάδι τα πράγματα αγριεύουν. Οι τσέτες σπάνε πόρτες και παράθυρα, μπαίνουν στα σπίτια και αρπάζουν ανθρώπους και αγαθά. Πανικόβλητη λύση η μεταμφίεση: οι άνδρες φορούν γυναικεία ρούχα ή βάζουν ασβέστη στα γένια τους για να φαίνονται ηλικιωμένοι και οι κοπέλες κρύβουν την ομορφιά τους με κάθε τρόπο: "είχαμε κάψει τα ματοτσίνορα και τα φρύδια μας με το σπίρτο για να φαινόμαστε άσχημες. Καθώς τρέχαμε, όπως είμαστε ιδρωμένες παίρναμε το χώμα από χάμω και το βάναμε στα μούτρα μας για να μη φαινόμαστε..." λέει η κυρά Φιλιώ. Άλλοι καταφεύγουν στα νεκροταφεία και κρύβονται ανάμεσα στους τάφους. Τα μωρά στις κούνιες δε γλιτώνουν: "πάνε οι κερατάδες με τη λόγχη και τα καρφώνουν στην κοιλιά [...] εμένα η μάνα μου για να με γλιτώσει μου βαλε φουστάνι", λέει ο κυρ- Μανώλης ο Κάζος. Οι έλεγχοι είναι ασφυκτικοί. Ασφυκτική και η απόγνωση: στο λιμάνι στρατιώτες στριμώχνουν το πλήθος και κάνουν διαλογή: παιδιά κάτω από 12 και υπερήλικες περνούν από τα μπλόκα... οι υπόλοιποι... αλίμονο! Κάποιοι απελπισμένοι πέφτουν στη θάλασσα κι αρχίζουν να κολυμπούν μακριά από τη στεριά. Μα οι στρατιώτες του Κεμάλ δε θέλουν να σωθεί κανένας. Τα πυρά βάφουν κόκκινο το νερό...

Τριγύρω τα πλοία των παλαιών συμμάχων της Ελλάδας στέκουν αμέτοχα. Η εντολή είναι σαφής: απλοί παρατηρητές! Κι έτσι απλά παρατηρούν ανθρώπους να βιάζονται, να σφαγιάζονται, να πνίγονται, χωρίς να τους προσφέρουν έστω ένα χέρι βοήθειας. Οι Άγγλοι δείχνουν μεγαλύτερο ζήλο: τα χέρια όσων τολμήσουν να πιαστούν σε βρετανικές βάρκες, κόβονται... η θάλασσα έχει γεμίζει πτώματα που «εμποδίζουν την κυκλοφορία των συμμαχικών πλεούμενων». Έτσι τουλάχιστον δικαιολογείται για την καθυστέρησή της σε δείπνο, η σύζυγος βρετανού διπλωμάτη: «...πτώματα Ελληνίδων δεν άφηναν τη βάρκα μας να περάσει... ζητούμε συγγνώμη για την αργοπορία...» . 
Οι Έλληνες έχουν παραδοθεί και αντιδρούν μόνο με ουρλιαχτά πόνου, αλλά οι Αρμένιοι αρνούνται να ξαναζήσουν άλλο ένα 1915. Η Αρμένικη συνοικία δεν έχει αφοπλιστεί, Ταμπουρώνεται και αντιστέκεται: τα σπίτια γίνονται οχυρά... έχοντας βιώσει στο πετσί τους τη γενοκτονία, ξέρουν ότι οι ικεσίες δε λυγίζουν τους φανατισμένους... κι έτσι αποφασίζουν να πέσουν μαχόμενοι. Ο πρώτος γκαζοτενεκές με πετρέλαιο πέφτει από Τούρκους στρατιώτες στον Άγιο Στέφανο, στον αρμένικο μαχαλά... η φωτιά ξεκίνησε για να κάμψει την αντίσταση των Αρμενίων, να τους βγάλει από τα σπίτια τους και να ολοκληρώσει τη γενοκτονία που είχε ξεκινήσει 7 χρόνια νωρίτερα.

Η φωτιά... αργότερα, όταν θα θελήσει να ντύσει τη Τουρκία με Ευρωπαϊκά κοστούμια, η κυβέρνηση του Κεμάλ θα διδάξει στα σχολεία ότι τη φωτιά την άναψαν οι Έλληνες κι οι Αρμένιοι.Μα οι επιστήμονες της δε θα θυσιάσουν για πολύ την ιστορική αλήθεια στο βωμό της πολιτικής. Άλλωστε την πρώτη μαρτυρία τη δίνει σε πρώτο χρόνο ο Αμερικανός πρόξενος George Horton, όπως τη ζει ο ίδιος: "το πυρ ετέθη υπό των Τούρκων εκ προθέσεως δια να εξαλείψει τα απτά ίχνη των σφαγών, των λεηλασιών των ατιμώσεων και των άλλων θηριωδιών”. Ο διεθνής τύπος επιβεβαιώνει τη μαρτυρία του Horton: ''Μόνο η τουρκική συνοικία έμεινε όρθια, καθώς και μερικά σπίτια στην Πούντα... Ο τακτικός Τουρκικός Στρατός έβαλε σε πολλά σημεία φωτιά, που την τροφοδοτούσαν οι εμπρηστικές βόμβες που έριχνε ασταμάτητα μέσα στις φλόγες. Οι σκηνές της σφαγής που ακολούθησε, ήταν φρικτές''. (Daily Telegraph – 05/09/1922) "Οι Τούρκοι στρατιώτες, που δρούσαν εσκεμμένα, ήταν οι κύριοι αίτιοι της τρομερής καταστροφής''. (Daily news – 07/09/1922)
Μέσα στις φλόγες η Σμύρνη χάνεται... μέσα στις φλόγες εξαφανίζονται τα άψυχα κορμιά των θυμάτων, το αίμα των αθώων τα λεηλατημένα τους νοικοκυριά. Μέσα στις φλόγες χάνεται κι ένα σημαντικό κομμάτι της ιστορίας της, ο πολιτισμός και η μεγαλοπρέπειά της. Κι όσο η Σμύρνη καίγεται και ματώνει , σ’ ένα μπαλκόνι ο Κεμάλ δείχνει στη μνηστή του Λατιφέ , κόρη του Ουσακζαντέ Μουαμέρ Εφέντι, τον πυκνό καπνό που φαίνεται στον ορίζοντα: «ας καούν και ας καταρρεύσουν...» ψιθυρίζει. « όλα μπορούν να επουλωθούν».

Μερικά χρόνια αργότερα ο Βενιζέλος θα πρότεινε εκείνον για το Νόμπελ Ειρήνης: «Έχω λοιπόν τήν τιμή, μέ τήν ιδιότητα μου ώς αρχηγού τής ελληνικής κυβέρνησης τό 1930, νά θέσω πρό τών εξεχόντων μελών τής επιτροπής του βραβείου Νόμπελ για τήν ειρήνη τήν υποψηφιότητα του Μουσταφά Κεμάλ Πασά, ώς άξιου αυτής τής επιφανούς τιμής». ... τελικά είχε δίκιο ο Κεμάλ: στην πολιτική, όλα μπορούν να επουλωθούν...

(Οι μαρτυρίες των προσφύγων από τη μηχανή του χρόνου:https://www.youtube.com/watch?v=w3zakdgLEhg
απόσπασμα της επιστολής του Βενιζέλου από το Λόγιο Ερμή:http://www.logiosermis.net/2013/10/blog-post_7049.html…)