Λειτουργία: Η Θεία Λειτουργία αποτελεί το κορυφαίο λατρευτικό γεγονός της Ορθόδοξης εκκλησίας, το οποίο κορυφώνεται με την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας.
Ουσιαστικά αποτελεί το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, με τη διαμόρφωση
που όρισε η Εκκλησία. Σήμερα τελούνται 4 τύποι Θείων Λειτουργιών στην
Ορθόδοξη Εκκλησία:
Η Θεία Λειτουργία του ιερού Χρυσοστόμου . Η λειτουργική διαμόρφωση στηρίχτηκε στην αποστολική Θεία Λειτουργία, που αποδίδεται στον Ιάκωβο τον Αδελφόθεο ,
αλλά αποτελεί και μια συνοπτικότερη απόδοση της Θείας Λειτουργίας του
Μεγάλου Βασιλείου. Τελείται κατά κανόνα όλο το χρόνο με εξαίρεση τις
ημέρες που έχουν οριστεί να τελούνται οι άλλες Θείες Λειτουργίες.
Η Λειτουργική διαίρεση που σήμερα
επικρατεί σε όλους τους τύπους Θείας Λειτουργίας ήταν μια διαμόρφωση η
οποία προέκυψε κατά τη διάρκεια των πρώτων αιώνων της Εκκλησίας. Ο
κύριος στόχος ήταν η κατάλληλη προετοιμασία των
«νεοφώτιστωνκατηχουμένων» πιστών για το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας.
Έτσι η Λειτουργική διαμόρφωση διαχωρίζεται σε 3 μέρη:
Αρχή
της Λειτουργίας είναι η εκφώνηση «Ευλογημένη η Βασιλεία του Πατρός και
του Υιού και του Αγίου Πνεύματος» και πέρας αυτής οι ευχές υπέρ των
κατηχουμένων. Επίσης περιέχει τη μικρή είσοδο, τα αντίφωνα και τα
ειρηνικά. Ενώ προς την περαίωσή της τα αναγνώσματα Αποστόλου και
Ευαγγελίου, το κήρυγμα και την εκτενή δέηση. Η σειρά τέλεσης της
Λειτουργίας των κατηχουμένων είναι: Ευλογημένη η Βασιλεία, Ειρηνικά ή
Μικρά Συναπτή, Τριπλό Αίτημα Ειρήνης, Αντίφωνα, Μακαρισμοί, Μικρή
Είσοδος, Τρισάγιον, Προκείμενον Αποστόλου, Θυμίαμα, Απόστολος,
Ευαγγέλιον.
Η Λειτουργία των πιστών παριστάνει τον
Μυστικό Δείπνο, τα πάθη του Κυρίου και την εκ νεκρών ένδοξή του ανάσταση
και την ανάληψή του στους ουρανούς. Αυτό το μέρος είναι το πιο σπουδαίο
διότι περιλαμβάνει και τη Θεία Ευχαριστία ,
δηλαδή το Μέγα και φρικτό μυστήριο της Εκκλησίας. Η Λειτουργία των
πιστών ξεκινά με τους χερουβικούς ύμνους ή χερουβικά και τελειώνει με τη
απόλυση. Η τέλεση κατά σειρά περιέχει, Χερουβικά, Μεγάλη Είσοδος,
Αιτήσεις, Αγαπήσωμεν Αλλήλους, το Σύμβολον της Πϊστεως (Πιστεύω), Τον
Επινίκιον Ύμνον, Λάβετε Φάγετε, Πίετε Εξ Αυτού Πάντες, Τα Σα Εκ Των Σων,
Δίπτυχα, Κυριακή προσευχή, Πρόσχωμεν Τα 'Αγια τοις Αγίοις, Κοινωνικό,
Μετά Φόβου (πρόσκληση για συμμετοχή στη Θεία Ευχαριστία), Σώσον ο Θεός,
Οπισθάμβωνος Ευχή, Απόλυσις. Επίσης περιλαμβάνεται και κήρυγμα είτε μετά το Ευαγγέλιο, είτε πριν τη Θεία Ευχαριστία.
Η Θεία Λειτουργία του Χρυσοστόμου
Η έρευνα που γίνεται μέχρι και σήμερα
έχει φωτίσει πολλές πτυχές αυτού του ζητήματος. Γνωρίζουμε από γραπτές
πηγές πως μέχρι και τον 7ο αιώνα η Λειτουργία αυτή ήταν άγνωστη. Εν
τούτοις ο Λεόντιος Βυζάντιος το 532
μ.Χ. αναφέρει τη Λειτουργία των Αποστόλων και του Μεγάλου Βασιλείου και
πολλά στοιχεία ενισχύουν την άποψη ότι με τον όρο «Αποστόλων» εννοεί τη
Λειτουργική αναφορά που είχε διαμορφωθεί στην Αντιόχεια μέχρι το 350
μ.Χ., που τελικά είναι και η βάση της σημερινής Λειτουργίας του
Χρυσοστόμου. Η έρευνα από τους G. Wagner, R. T a ft κ.ά. κατέληξε οτι η
Λειτουργία αποτελεί διεύρυνση της Λειτουργίας της χαμένης Αντιοχειανής
Λειτουργίας, με αφορμή την εμφάνιση της αιρέσεως του Ευνομίου .
Από αρχαία χειρόγραφα ο Barb.gr 360 προσγράφει στον Χρυσόστομο μόνο τις
ευχές κατηχουμένου και την προσκομιδή, ενώ ο Σεβαστινιάνωφ 414 μ.Χ. και την « οπισθάμβωνον ».
Η σύγχρονη έρευνα όμως καταδεικνύει ότι μεγάλος αριθμός χωρίων και
διατυπώσεων έχουν αντιστοιχία με γνήσια έργα του Χρυσοστόμου. Αυτό μας
οδηγεί στο συμπέρασμα ότι επενέβη προσθετικά στη Θεία Λειτουργία, για
αυτό το λόγο του αποδόθηκε αργότερα εξ' ολοκλήρου. Η Λειτουργία αυτή
άρχισε να επικρατεί από την εποχή που ο ίδιος έγινε Αρχιεπίσκοπος
Κωνσταντινουπόλεως, με αποτέλεσμα να εκτοπισθούν οι υπόλοιπες όπως του
Μεγάλου Βασιλείου, που είχε και αυτή πυρήνα την Αποστολική Θεία
Λειτουργία. Οι λόγοι που οδήγησαν σήμερα να είναι αυτή η επικρατούσα
λατρευτική πράξη είναι ότι:
• έχει ισόρροπη δομή μερών και περιεχομένων,
• λόγω συντομίας ευχών,
• λόγω γλωσσοϋφαντολογικής μορφής και αποφθεγματικότητας,
• λόγω των θεολογικών στοιχείων, που πιστούς οικοδομούν και αιρετικούς ανατρέπουν.
Η
Θεία Λειτουργία του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου περιλαμβάνει δύο
μεγάλες ενότητες: τη λειτουργία των κατηχουμένων και τη λειτουργία των
πιστών. Σήμερα βέβαια δεν υπάρχουν κατηχούμενοι όπως την αρχαία εποχή ή ο
αριθμός τους είναι ελάχιστος και γι ' αυτό ορισμένες εκφωνήσεις της
πρώτης ενότητας συνηθίζεται να παραλείπονται. Η περιγραφή της δομής της
θείας λειτουργίας είναι η ακόλουθη:
• Η έναρξη - Η μεγάλη συναπτή
(προσευχή) του ιερέως με απαντήσεις του χορού «Κύριε Ελέησον»Οι τρεις
στάσεις (ομάδες) των αντιφώνων (Α΄ στάση ο ψαλμός 102, Β΄ στάση ο ψαλμός
145, Γ΄ στάση οι Μακαρισμοί [Ευαγγέλιον κατά Ματθαίον, κεφ. 5,112]), με
παρεμβαλλόμενα μεταξύ των στίχων τροπάρια στους οκτώ ήχους (εδώ
τροπάρια του πρώτου ήχου) *Η είσοδος με το Ευαγγέλιο - Τα απολυτίκια και
το κοντάκιο - Ο τρισάγιος ύμνος- Το προκείμενο και το απόστολικό
ανάγνωσμα, το αλληλουάριο και το ευαγγελικό ανάγνωσμα - Ο χερουβικός
ύμνος, με τη μεγάλη είσοδο προς το τέλος του για τη μεταφορά των Τιμίων
Δώρων από την πρόθεση στην Αγία Τράπεζα - Οι αιτήσεις, ο ασπασμός και το
σύμβολο της Πίστεως - Η αναφορά με το «'Αγιος, 'Αγιος. 'Αγιος Κύριος
Σαβαώθ και το «Σε υμνούμεν ... »Τα Δίπτυχα και ο ύμνος προς την Υπεραγία
Θεοτόκο «'Αξιόν εστί...» - Η Κυριακή Προσευχή - Το κοινωνικό - Οι ύμνοι
της Απολύσεως.
• Τα «Κύριε Ελέησον» της μεγάλης
συναπτής κατεγράφησαν από τον εξέχοντα Αγιορείτη μουσικοδιδάσκαλο π.
Μελέτιο Συκιώτη ως ψάλλονται εν Αγίω Όρει.
• Οι δύο στάσεις των αντιφώνων (τα
τυπικά), ψάλλονται στην πανήγυρη του Αγίου Αθανασίου του εν τω 'Αθω (18
νέου ημερολογίου/5 παλαιού), στην Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας, στο 'Αγιον
Όρος, από τους πατέρες της Αδελφότητος των Δανιηλαίων, υπό τον Γέροντα
Γερόντιο και τους πατέρες της αδελφότητος των Θωμάδων.
• Η πρώτη στάση είναι σε ήχο πλάγιο του τετάρτου και η δεύτερη σε ήχο τέταρτο (λέγετο).
• Η Τρίτη στάση των αντιφώνων (οι
μακαρισμοί), είναι του πρώτου ήχου, ως μέλος των «εξηγητών» (δηλαδή
Γρηγορίου Πρωτοψάλτου και Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος).
• Ο Τρισάγιος ύμνος (σε ήχο δεύτερο
χρωματικό) είναι μέλος του Πέτρου Πελοποννησίου ( † 1777;), Λαμπαδαρίου
της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας (Οικουμενικού Πατριαρχείου
Κωνσταντινουπόλεως), ενώ το «Δύναμις» είναι μέλος του Καλλινίκου
Αρχιδιακόνου του Λεσβίου (19ος αι.).
• Το Αποστολικό ανάγνωσμα απαγγέλλεται εμμελώς όπως και η Ευαγγελική περικοπή.
• Ο Χερουβικός ύμνος είναι σε ήχο
τρίτο (του σκληρού διατόνου) και έχει συντεθεί από τον Γρηγόριο
Πρωτοψάλτη της ΜτΧΕ ( † 1821). Είναι μια από τις λαμπρότερες συνθέσεις
του Γρηγορίου, με μιαν έξοχη ισορροπία στη δομή της, με διακριτική
παρεμβολή φράσεων στο μαλακό χρώμα (στις λέξεις και, βασιλέα) και στο
σκληρό χρώμα (λέξη ύμνον) και με δύο φράσεις (τον τρισάγιον, αποθώμεθα),
που προσφέρονται για απόδοση από μια φωνή.
• Οι εκφωνήσεις του ιερέως και οι
απαντήσεις του χορού κατά την ώρα της αναφοράς γίνονται κατά την αρχαία
παράδοση με εμμελή απαγγελία, όπως πρέπει να απαγγέλλονται επίσης όλες
οι εκφωνήσεις των ιερών ακολουθιών, να γίνεται η ανάγνωση του
αποστολικού και ευαγγελικού αναγνώσματος, η εκφώνηση των οίκων του
Ακαθίστου Ύμνου, καθώς και η απαγγελία των τελευταίων προσευχών του Μ.
Αποδείπνου.
• Η εμμελής απαγγελία γίνεται σε ήχο
τρίτο τετράφωνο (βλ. «Θεωρητικόν» Σ. Καρά) και η μετάδοσή της μέχρι
σήμερα έρχεται με την προφορική παράδοση της ΜτΧΕ την οποία κατέγραψε
στις αρχές του αιώνα μας ο Κωνσταντίνος Ψάχος ( † 1949).
• Το κοινωνικό «Αινείτε τον Κύριον»,
στίχος του ψαλμού 148, είναι σύνθεση του περίφημου βυζαντινού Μαΐστορα
Ιωάννη Κουκουζέλη, ο οποίος φέρει και το επίθετο Παπαδόπουλος
(χειρόγραφο αρ. 1256 της Μονής Σινά του έτους 1309). Ο Ιωάννης
Κουκουζέλης είναι Όσιος της Ορθόδοξης Εκκλησίας (η μνήμη του εορτάζεται
την 1η Οκτωβρίου) και από τους περιφημότερους εκπροσώπους της βυζαντινής
μουσικής, δεύτερη πηγή της μετά τον 'Αγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό. Το
αρχαιότερο μουσικό χειρόγραφο στο οποίο εμφανίζεται για πρώτη φορά το
όνομα του Κουκουζέλη, είναι το Ειρμολόγιο St Peterburg (Leningrad) Gr
121 του έτους 1302.
• Στο κοινωνικό «Αινείτε τον Κύριον …
», ο ψαλμικός στίχος αναπτύσσεται με τυπικές μελισματικές φράσεις του
παπαδικού πλαγίου του πρώτου ήχου, τις οποίες διαδέχεται μια, εκπληκτική
σε έξαρση, ανάπτυξη των τριών «Αλληλούια», σε αντίστοιχες ενότητες. Η
επανάληψη του μέλους της πρώτης ενότητας από τη δεύτερη, δίνει την ιδέα
για ερμηνεία της πρώτης από μια φωνή. Εδώ ψάλλει ο Λ. Αγγελόπουλος.
Πλάγιος του πρώτου, τέταρτος, πρώτος τετράφωνος και πλάγιος του τετάρτου
είναι οι ήχοι του κοινωνικού αυτού, που ολοκληρώνεται με την πλούσια σε
μελωδικά σχήματα τρίτη καταληκτική ενότητα.
• Ο ύμνος «Είδομεν το φως» και ο ύμνος της Απολύσεως είναι σε ήχο δεύτερο.
Λειτουργικός κύκλος. Ημερήσιος:
Ο ημερήσιος λειτουργικός κύκλος αρχίζει καθημερινά το απόγευμα με την
ακολουθία του Εσπερινού και τελειώνει την επόμενη ημέρα με την ακολουθία
της Θ΄ Ώρας (όπως φαίνεται, άλλωστε, και από την κατάληξη της απόλυσής
της). Σε αυτόν ανήκει, ότι επαναλαμβάνεται καθημερινά, κατά την τέλεση
των ακολουθιών της ημέρας . Έτσι, για παράδειγμα, από την ακολουθία του
Εσπερινού στον ημερήσιο λειτουργικό κύκλο ανήκουν ο Προοιμιακός Ψαλμός
και η Επιλύχνιος Ευχαριστία, ενώ από την ακολουθία του Όρθρου ανήκουν,
για παράδειγμα, ο Εξάψαλμος και η Δοξολογία.
Λειτουργικός Κύκλος. Εβδομαδιαίος :
Ο εβδομαδιαίος λειτουργικός κύκλος αρχίζει με τον Εσπερινό της Κυριακής
, που τελείται «τω Σαββάτω εσπέρας», και τελειώνει με την ακολουθία της
Θ΄ Ώρας του επόμενου Σαββάτου, που τελείται αμέσως πριν από την
ακολουθία του Εσπερινού. Σε αυτόν ανήκει, ότι επαναλαμβάνεται με
εβδομαδιαία περιοδικότητα κατά την τέλεση των ακολουθιών της ημέρας .
Έτσι, για παράδειγμα, από τις ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου
στον εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο ανήκουν αντίστοιχα τα στιχηρά και τα
απόστιχα (αυτόμελα ή τροπάρια ή ιδιόμελα) του Κεκραγαρίου και των Αίνων,
που βρίσκονται στο βιβλίο της Παρακλητικής. Με βάση τον εβδομαδιαίο
λειτουργικό κύκλο οι εορτές της εβδομάδας καθορίζονται ως εξής:
• Την Κυριακή εορτάζεται η Ανάσταση
του Κυρίου . Είναι η σημαντικότερη εορτή του εβδομαδιαίου λειτουργικού
κύκλου και τιμάται, όλες τις Κυριακές του έτους, με την τέλεση
αναστάσιμης αγρυπνίας. Μια βασική ιδιομορφία του Σαββαΐτικου τυπικού
είναι, ότι, ενώ όλες τις άλλες ημέρες της εβδομάδας ο ετήσιος
λειτουργικός κύκλος προηγείται του εβδομαδιαίου (δηλαδή, πρώτα
καταλαμβάνουν οι ύμνοι των Μηναίων τη φυσική τους θέση μέσα στην τυπική
διάταξη των διάφορων ακολουθιών και ύστερα καλύπτεται το όποιο μικρό ή
μεγάλο λειτουργικό τους κενό με τους ύμνους της Παρακλητικής), ειδικά
κατά την ημέρα της Κυριακής η τάξη αυτή ανατρέπεται και ο εβδομαδιαίος
λειτουργικός κύκλος προηγείται του ετήσιου (δηλαδή πρώτα καταλαμβάνουν
οι Αναστάσιμοι ύμνοι της Παρακλητικής τη φυσική τους θέση μέσα στην
τυπική διάταξη των διάφορων ακολουθιών και ύστερα τοποθετούνται αρμονικά
μέσα στην όλη ακολουθία οι ύμνοι των Μηναίων). Αυτή η ιδιομορφία
περιγράφεται συνήθως με τη γνωστή φράση: «προηγούνται τα Αναστάσιμα».
Τέλος, η εβδομαδιαία εορτή της Ανάστασης του Κυρίου καταλιμπάνεται (δεν
τελείται, δηλαδή, καθόλου) μόνο όταν συμπέσει με τον εορτασμό των
Δεσποτικών εορτών του ετήσιου λειτουργικού κύκλου, όπως, π.χ. οι εορτές
των Χριστουγέννων (25 Δεκεμβρίου) ή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (6
Αυγούστου).
• Η Δευτέρα είναι αφιερωμένη στους Ασωμάτους .
• Η Τρίτη είναι αφιερωμένη στον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο και Βαπτιστή.
• Η Τετάρτη και η Παρασκευή είναι
αφιερωμένες στα πάθη και τη σταύρωση του Κυρίου. Λόγω του πένθιμου
χαρακτήρα τους, οι ημέρες αυτές έχουν καθιερωθεί στο Σαββαΐτικο τυπικό
ως ημέρες νηστείας (απαγορεύεται η κατάλυσις οίνου και ελαίου). Η τάξη
αυτή ανατρέπεται, όταν κάποια Τετάρτη ή Παρασκευή συμπίπτει χρονικά με
μια εορτή του ετήσιου λειτουργικού κύκλου, που δικαιούται την τέλεση
Θείας Λειτουργίας. Στην περίπτωση αυτή η νηστεία καταλύεται ανάλογα με
την εορτή (π.χ. γίνεται κατάλυσις οίνου και ελαίου ή κατάλυσις ιχθύος),
ενώ στις Δεσποτικές εορτές καταργείται τελείως (αργία και κατάλυσις εις
πάντα).
• Η Πέμπτη είναι αφιερωμένη στους Αποστόλους και τον άγιο Νικόλαο.
• Το Σάββατο είναι αφιερωμένο στους
μάρτυρες και τη μνήμη των κεκοιμημένων. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός,
ότι το Σαββαΐτικο τυπικό απαγορεύει αυστηρά τη μη κατάλυση οίνου και
ελαίου τις ημέρες που τελείται η Θεία Λειτουργία, εξαιτίας του
πανηγυρικού και ευφρόσυνου χαρακτήρα του μυστηρίου της Θείας
Ευχαριστίας. Από το γενικό αυτό κανόνα δεν εξαιρείται καμία εορτή (ούτε
αυτές της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου ή της Αποτομής
της Κεφαλής του Τιμίου Προδρόμου στις 29 Αυγούστου, οποιαδήποτε ημέρα
και εάν πέσουν). Οι ημέρες του Σαββάτου και της Κυριακής είναι οι μόνες
ημέρες του εβδομαδιαίου λειτουργικού κύκλου, που δικαιούνται, καθ ' όλη
τη διάρκεια του έτους, την τέλεση Θείας Λειτουργίας. Επειδή, λοιπόν,
κάθε Σάββατο και Κυριακή, κατά το Σαββαΐτικο τυπικό, τελείται
υποχρεωτικά η Θεία Λειτουργία, απαγορεύεται αυστηρά η μη κατάλυση οίνου
και ελαίου τις ημέρες αυτές (μόνο το Μεγάλο Σάββατο δεν καταλύεται λάδι
γιατί είναι το μοναδικό Σάββατο του έτους, που δεν τελείται Θεία
Λειτουργία (η Λειτουργία που γίνεται το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου,
ανήκει κανονικά στον Εσπερινό της Κυριακής του Πάσχα). Η λαϊκή μας
παράδοση διασώζει τη σωστή τυπική τάξη με τη γνωστή φράση: «όλα τα
Σάββατα καταλύεται το λάδι, εκτός από το Μεγάλο Σάββατο».
Λειτουργικός Κύκλος Ετήσιος:
Ο ετήσιος λειτουργικός κύκλος του Σαββαΐτικου τυπικού ακολουθεί (όπως
και ο ημερήσιος ) τη ρωμαϊκή μέτρηση του ετήσιου χρόνου, η οποία
συμπίπτει απόλυτα με τη σημερινή. Η μόνη διαφορά τους είναι, ότι ενώ το
σημερινό ημερολόγιο έχει ως αφετηρία του έτους την 1η Ιανουαρίου και
τελευταία ημέρα του είναι η 31η Δεκεμβρίου, το ρωμαϊκό ημερολόγιο θεωρεί
ως αφετηρία του έτους την 1 η Σεπτεμβρίου και, συνεπώς, ως τελευταία
ημέρα του την 31η Αυγούστου . Έτσι, το Μηναίο του Σεπτεμβρίου ξεκινά με
«πρωτοχρονιάτικη» ακολουθία, ενώ στην αρχή του Μηναίου του Ιανουαρίου
δεν αναφέρεται τίποτα για την έναρξη νέου έτους. Στον ετήσιο λειτουργικό
κύκλο ανήκει ό,τι επαναλαμβάνεται με ετήσια περιοδικότητα κατά την
τέλεση των ακολουθιών της ημέρας. Έτσι, για παράδειγμα, από τις
ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου στον ετήσιο λειτουργικό κύκλο
ανήκουν αντίστοιχα τα στιχηρά και απόστιχα (αυτόμελα ή τροπάρια ή
ιδιόμελα) του Κεκραγαρίου και των Αίνων, που βρίσκονται στα Μηναία, το
Τριώδιο και το Πεντηκοστάριο. Οι εορτές του ετήσιου λειτουργικού κύκλου
χωρίζονται σε ομάδες με τρεις τρόπους, ήτοι:
Α. Ανάλογα με τα ΕΟΡΤΑΖΟΜΕΝΑ ΠΡΟΣΩΠΑ οι
εορτές του ετήσιου λειτουργικού κύκλου διακρίνονται σε Δεσποτικές (όταν
το εορταζόμενο Πρόσωπο είναι ο Χριστός), Θεομητορικές (όταν το
εορταζόμενο πρόσωπο είναι η Θεοτόκος) και Εορτές Αγίων (όλες οι άλλες
εορτές του έτους).
Β. Ανάλογα με το ΧΡΟΝΟ ΠΟΥ ΕΟΡΤΑΖΟΝΤΑΙ
οι εορτές του ετήσιου λειτουργικού κύκλου διακρίνονται σε ακίνητες
(δηλαδή αυτές που εορτάζονται κάθε χρόνο την ίδια ημέρα) και κινητές
(δηλαδή αυτές που μετακινούνται μέσα στο έτος, ανάλογα με την ημέρα
εορτασμού του Πάσχα ). Πιο συγκεκριμένα, το «κινητό εορτολόγιο»
καταλαμβάνει συνολικά 127 ημέρες του έτους και αποτελείται από την
περίοδο του Τριωδίου και την περίοδο του Πεντηκοσταρίου. Το Τριώδιο
προηγείται της εορτής του Πάσχα και διαρκεί 70 ημέρες (10 εβδομάδες). Οι
τρεις (3) πρώτες εβδομάδες του είναι προπαρασκευαστικές, ενώ, αμέσως
μετά, ακολουθούν οι έξι (6) εβδομάδες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και,
τέλος, η Μεγάλη Εβδομάδα. Το Πεντηκοστάριο ξεκινάει την Κυριακή του
Πάσχα και τελειώνει με την εορτή της Κυριακής Αγίων Πάντων. Καλύπτει,
συνολικά, 57 ημέρες του έτους (8 εβδομάδες + 1 Κυριακή) και περιέχει,
μεταξύ άλλων, την εορτή του Πάσχα με τη Διακαινήσιμο Εβδομάδα, καθώς και
τις εορτές του Αντίπασχα (Κυριακή του Θωμά), της Μεσοπεντηκοστής, της
Ανάληψης του Χριστού, της Πεντηκοστής και του Αγίου Πνεύματος. Οι
ακολουθίες του Πεντηκοσταρίου έχουν ευφρόσυνο και πανηγυρικό χαρακτήρα,
ενώ δεσπόζει σε αυτές η χαρά της Ανάστασης του Κυρίου.
Ολόκληρο το κινητό εορτολόγιο του
ετήσιου λειτουργικού κύκλου υπολογίζεται και μετακινείται μέσα στο χρόνο
ανάλογα με την ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα. Η Α΄ Οικουμενική Σύνοδος
(325 μ.Χ.) όρισε, ότι το Πάσχα πρέπει να εορτάζεται την πρώτη (1η )
Κυριακή μετά την πρώτη (1η ) πανσέληνο, που ακολουθεί την εαρινή
ισημερία (21 Μαρτίου) . Στην πραγματικότητα, όμως, ο ακριβής υπολογισμός
της ημερομηνίας του εορτασμού του Πάσχα είναι ένα περίπλοκο αστρονομικό
και μαθηματικό πρόβλημα, γιατί οι Ορθόδοξοι χριστιανοί σήμερα: α)
Υπολογίζουμε την εαρινή ισημερία με βάση το Ιουλιανό ημερολόγιο (Παλαιό)
. Έτσι, θεωρούμε πλασματικά ως εαρινή ισημερία την 3η Απριλίου του
Γρηγοριανού ή Νέου Ημερολογίου (η οποία συμπίπτει με την 21η Μαρτίου
του Ιουλιανού ή Παλαιού ημερολόγιου). β) Υπολογίζουμε την πασχαλινή
πανσέληνο με βάση τη Μετώνεια μέτρηση του σεληνιακού κύκλου . Όπως,
όμως, έχει αποδειχθεί η μέτρηση αυτή δεν είναι απόλυτα ακριβής. Έτσι,
σήμερα τοποθετεί όλες τις πανσελήνους του έτους 45 ημέρες μετά από την
πραγματική πανσέληνο.
Γ. Ανάλογα με τη ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΤΟΥΣ ΑΞΙΑ οι εορτές του ετήσιου λειτουργικού κύκλου χωρίζονται ως εξής:
• «Ακολουθίες εις δ΄» (δηλαδή εις
τέσσερα). Στην ομάδα αυτή ανήκουν οι ακολουθίες, που περιέχουν από
κανένα (0) μέχρι και δύο (2) ιδιόμελα Δοξαστικά στις ακολουθίες του
Εσπερινού και του Όρθρου. Οι ακολουθίες αυτές δεν δικαιούνται, κατά τη
τάξη του Σαββαΐτικου τυπικού, την τέλεση Θείας Λειτουργίας και αποτελούν
την πιο απλή μορφή ακολουθίας του ετήσιου λειτουργικού κύκλου.
Ονομάζονται ακολουθίες εις δ΄, γιατί ο Κανόνας τους, που βρίσκεται στο
Μηναίο, κατά την ψαλμωδία των Κανόνων του Όρθρου, καταλαμβάνει τέσσερα
(4), από τα δέκα τέσσερα (14) συνολικά, τροπάρια, που ψάλλονται σε κάθε
μία από τις ωδές των Κανόνων .
• «Ακολουθίες εις στ΄» (δηλαδή εις
έξι). Σε αυτές ανήκουν οι ακολουθίες, που περιέχουν από τρία (3) μέχρι
και τέσσερα (4) ιδιόμελα Δοξαστικά στις ακολουθίες του Εσπερινού και του
Όρθρου. Οι ακολουθίες αυτές δικαιούνται, κατά τη τάξη του Σαββαΐτικου
τυπικού, την τέλεση Θείας Λειτουργίας . Έτσι, όταν υπάρχει εορτή με
ακολουθία εις στ΄ τελείται υποχρεωτικά η Θεία Λειτουργία και γίνεται
κατάλυσις οίνου και ελαίου. Ονομάζονται ακολουθίες εις στ΄, γιατί ο
Κανόνας τους, που βρίσκεται στο Μηναίο, κατά την ψαλμωδία των Κανόνων
του Όρθρου, καταλαμβάνει έξι (6), από τα δέκα τέσσερα (14) συνολικά,
τροπάρια, που ψάλλονται σε κάθε μία από τις ωδές των Κανόνων
• «Ακολουθίες εις η΄» (δηλαδή εις
οκτώ). Στην ομάδα αυτή ανήκουν οι εορτές, που η ακολουθία τους μέσα στα
Μηναία είναι πλήρης (περιέχουν, δηλαδή, ολόκληρη την τυπική τάξη των
ακολουθιών του Εσπερινού και του Όρθρου και, συνεπώς, δεν έχουν κανένα
λειτουργικό κενό, που πρέπει να συμπληρωθεί από τους ύμνους του
εβδομαδιαίου λειτουργικού κύκλου, δηλαδή από την Παρακλητική). Πιο απλά,
εορτές με ακολουθία εις η΄ είναι αυτές, που κατά την τέλεση του
Εσπερινού και του Όρθρου τους χρησιμοποιούμε μόνο τα Μηναία (και καθόλου
την Παρακλητική). Οι ακολουθίες αυτές δικαιούνται, κατά τη τάξη του
Σαββαΐτικου τυπικού, την τέλεση Θείας Λειτουργίας. Γι ' αυτό, όταν
υπάρχει εορτή με ακολουθία εις η΄ τελείται υποχρεωτικά η Θεία Λειτουργία
και γίνεται κατάλυσις οίνου και ελαίου. ΠΡΟΣΟΧΗ: Δεν πρέπει να
συγχέουμε τις εορτές με ακολουθία εις η΄ με τις εορτές, που δικαιούνται
την τέλεση αγρυπνίας. Οι εορτές με ακολουθία εις η΄ δεν έχουν στην
τυπική τους διάταξη τη διάκριση Μικρού και Μεγάλου Εσπερινού. Επίσης,
δεν έχουν, κατά τη σωστή τυπική τάξη, Λιτή και Αναγνώσματα στην
ακολουθία του Εσπερινού, καθώς και ευαγγελικό ανάγνωσμα στην ακολουθία
του Όρθρου. Ονομάζονται ακολουθίες εις η΄, γιατί ο Κανόνας (ή οι
Κανόνες) τους, που βρίσκεται στο Μηναίο, κατά την ψαλμωδία των Κανόνων
του Όρθρου, καταλαμβάνει οκτώ (8), από τα δέκα τέσσερα (14) συνολικά,
τροπάρια, που ψάλλονται σε κάθε μία από τις ωδές των κανόνων
• «Αγρυπνίες». Στην ομάδα αυτή ανήκει η
ημέρα της Κυριακής (εβδομαδιαίος λειτουργικός κύκλος) καθώς και οι πιο
σπουδαιότερες εορτές του ετήσιου λειτουργικού κύκλου. Η τέλεση αγρυπνίας
συνεπάγεται πάντα την τέλεση Θείας Λειτουργίας. Αν η εορτή συμπέσει με
περίοδο ή ημέρα νηστείας, τότε, κατά κανόνα, η κατάλυση διαμορφώνεται ως
εξής: α. Αν έχουμε εορτή Αγίου, τότε γίνεται κατάλυσις οίνου και
ελαίου. β. Αν έχουμε Θεομητορική εορτή, τότε γίνεται κατάλυσις ιχθύος.
γ. Αν έχουμε Δεσποτική εορτή, τότε έχουμε αργία και κατάλυση εις
πάντα. Οι εορτές με αγρυπνία έχουν πάντα στην τυπική τους διάταξη τη
διάκριση Μικρού και Μεγάλου Εσπερινού. Επίσης, στη σημερινή τους μορφή,
έχουν Λιτή και Αναγνώσματα στην ακολουθία του Εσπερινού, καθώς και
ευαγγελικό ανάγνωσμα στην ακολουθία του Όρθρου.
Λιτή:
Η Λιτή αποτελεί σήμερα ένα ακόμη χαρακτηριστικό γνώρισμα των εορτών,
που η ακολουθία τους δικαιούται την τέλεση αγρυπνίας. Πιο απλά, σήμερα
μόνο σε εορτές, που οι ακολουθίες τους δικαιούνται, με βάση τη
λειτουργική τους αξία, την τέλεση αγρυπνίας, θα συναντήσουμε την
Ακολουθία της Λιτής. Αντίστροφα, σε όλες τις ακολουθίες του ετήσιου
λειτουργικού κύκλου, που δεν τιμώνται με τέλεση αγρυπνίας (δηλαδή τις
ακολουθίες εις δ΄ ή εις στ΄ ή εις η΄), δεν θα συναντήσουμε σήμερα ποτέ
την Ακολουθία της Λιτής, και γι ' αυτό το λόγο η τυπική τάξη των
ακολουθιών αυτών, μετά την ευχή της Κεφαλοκλισίας, συνεχίζεται με τα
Απόστιχα του Κεκραγαρίου. Ως προς την τυπική της δομή , η Ακολουθία της
Λιτής, σήμερα, αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο από αυτά περιέχει
ιδιόμελους ύμνους, που ψάλλονται από τους δύο (2) χορούς σε διάφορους
ήχους. Την ώρα που ψάλλονται οι ιδιόμελοι αυτοί ύμνοι γίνεται η
λιτάνευση της εικόνας της εορτής ενός τεμαχίου από το 'Αγιο Λείψανου του
εορταζόμενου Αγίου κτλ. (κατά την αρχαία τάξη, πάντως, τυπική τάξη δεν
γινόταν περιφορά της εικόνας της εορτής ή Αγίων Λειψάνων, αλλά, απλά, ο
κλήρος και ο λαός πήγαιναν με λιτανευτική πομπή στον χώρο, που ετελείτο
το δεύτερο μέρος της Ακολουθίας της Λιτής). Κατά κανόνα, η Λιτή γίνεται
μέσα στον Ιερό Ναό (δηλαδή, οι πιστοί δεν βγαίνουν έξω από αυτόν, αλλά
τελούν τη λιτανεία της εορτής μέσα στους χώρους του ιερού ναού). Στους
μοναστηριακούς ναούς υπάρχει, συνήθως, ειδικός χώρος (η λεγόμενη Λιτή),
στον οποίο καταλήγει η πορεία της Λιτής, για να τελεστεί το δεύτερο
μέρος της ακολουθίας της. Τα ιδιόμελα του πρώτου μέρους της Λιτής
αποτελούν μεταγενέστερη προσθήκη στο Σαββαΐτικο τυπικό, γιατί στην
αρχική μορφή της Λιτής ψαλλόταν μόνον ένας ιδιόμελος ύμνος του Αγίου,
στον οποίο ήταν αφιερωμένη η μονή ή ο ενοριακός Ναός (Γι ' αυτόν,
άλλωστε, το λόγο δεν υπάρχουν, για παράδειγμα, ιδιόμελα, στην
Παρακλητική για τους αναστάσιμους Μεγάλους Εσπερινούς του Σαββάτου, αν
και έχουν ακολουθία αγρυπνίας). Το δεύτερο μέρος της Λιτής περιέχει μια
σειρά από αιτήσεις του ιερέα, στις οποίες ο χορός (δηλαδή ο λαός) απαντά
με τις σύντομες φράσεις: «Κύριε ελέησον» και «Παράσχου Κύριε». Οι
αιτήσεις του δεύτερου μέρους της Λιτής τελειώνουν με την ανάγνωση (από
τον ιερέα) της Κεφαλοκλιτικής ευχής της Λιτής. Τέλος, αξίζει να
σημειωθεί, ότι, κατά την αρχαία τυπική τάξη, η Ακολουθία της Λιτής
ετελείτο καθημερινά (και όχι μόνο στις ακολουθίες των αγρυπνιών, όπως
γίνεται σήμερα).
|
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου